سالویج دریایی (Marine Salvage): نجات دریا، نظم و حقوق

مقدمه

سالویج یا نجات دریایی یکی از مفاهیم کلیدی در حقوق و عملیات دریایی است. هرگاه یک کشتی، بار یا اموال دریایی در خطر باشد (مثل غرق‌شدن، آتش‌سوزی، به گل نشستن یا طوفان)، عملیات سالویج برای نجات آن انجام می‌شود. این حوزه، پیوندی میان مهارت فنی، فداکاری عملیاتی، و نظام حقوقی بین‌المللی ایجاد می‌کند و نقش مهمی در حفظ ایمنی دریانوردی، محیط زیست دریایی و اقتصاد جهانی ایفا می‌کند.

⸻

۱. تعریف سالویج دریایی

در حقوق بین‌الملل، سالویج عبارت است از کمک داوطلبانه و موفق به کشتی، کالا یا اموال دریایی در معرض خطر، در ازای پاداش.
برخلاف عملیات امداد، سالویج نیاز به خطر واقعی و قصد نجات برای کسب پاداش دارد.

به زبان ساده:

اگر فرد یا شرکت سالویج‌کننده، بدون قرارداد قبلی و داوطلبانه، موفق به نجات کشتی یا اموال شود، مستحق دریافت پاداش از مالک آن است.

⸻

۲. شرایط لازم برای شمول سالویج

طبق اصول پذیرفته‌شده حقوق بین‌الملل (خصوصاً “کنوانسیون سالویج ۱۹۸۹” سازمان IMO)، سه شرط اصلی برای شمول سالویج وجود دارد:

۱. وجود خطر واقعی برای کشتی، بار، محیط زیست یا اموال دریایی
۲. اراده داوطلبانه از سوی نجات‌دهنده (نه انجام وظیفه قراردادی یا قانونی)
۳. موفقیت نسبی یا کامل در عملیات نجات (پاداش تابع میزان موفقیت است)

⸻

۳. انواع سالویج

الف) سالویج قراردادی (Contract Salvage)

در این نوع، عملیات نجات بر پایه توافق از پیش‌تعیین‌شده میان نجات‌دهنده و مالک کشتی یا بار انجام می‌شود. قرارداد استاندارد آن معمولاً LOF (Lloyd’s Open Form) است.

ب) سالویج داوطلبانه (Pure/Voluntary Salvage)

رایج‌ترین و مهم‌ترین نوع؛ نجات‌دهنده بدون قرارداد قبلی وارد عمل می‌شود.

ج) سالویج محیط زیستی (Environmental Salvage)

در این حالت، عملیات با هدف جلوگیری از آلودگی محیط زیست انجام می‌شود (مثلاً نجات تانکر نفتی قبل از نشت).

د) سالویج نظامی یا اضطراری

در بحران‌ها یا جنگ‌ها توسط نیروی دریایی یا یگان‌های دولتی انجام می‌شود و ممکن است خارج از نظام پاداش مدنی باشد.

⸻

۴. پاداش سالویج (Salvage Award)

معیارهای تعیین پاداش:

طبق ماده ۱۳ کنوانسیون سالویج ۱۹۸۹، عوامل زیر در محاسبه میزان پاداش لحاظ می‌شوند:
• ارزش کشتی و اموال نجات‌یافته
• میزان خطر
• مهارت، تلاش و زمان نجات‌دهنده
• میزان جلوگیری از آلودگی محیط زیست
• منابع مصرف‌شده (تجهیزات، پرسنل، هزینه‌ها)
• سرعت عمل
• ریسک پذیرفته‌شده توسط نجات‌دهنده

نکته مهم: اگر عملیات موفق نباشد، اصولاً پاداش تعلق نمی‌گیرد (به‌جز هزینه‌های “Special Compensation” در موارد آلودگی).

⸻

۵. قرارداد LOF (Lloyd’s Open Form)

LOF یکی از رایج‌ترین قراردادهای سالویج است که در آن:
• هیچ مبلغی از پیش تعیین نمی‌شود
• داوری نهایی توسط یک داور مستقل در لندن انجام می‌گیرد
• اصل “No Cure, No Pay” (بدون نجات، بدون پاداش) برقرار است

اما نسخه‌های جدیدتر LOF شامل بندهایی برای جبران ویژه در شرایط جلوگیری از آلودگی هستند

۶. پرونده‌های معروف سالویج

– نجات کشتی Costa Concordia (۲۰۱۲):

پس از واژگونی این کشتی در سواحل ایتالیا، عملیات عظیم سالویج با همکاری چند شرکت بین‌المللی انجام شد و میلیاردها دلار هزینه دربر داشت.

– عملیات سالویج نفتکش‌های جنگ ایران و عراق:

در دهه ۱۹۸۰، بسیاری از کشتی‌ها در خلیج‌فارس مورد حمله قرار گرفتند و شرکت‌های سالویج بین‌المللی با ریسک بالا وارد عمل شدند.

⸻

۷. سالویج در حقوق ایران

در ایران، سالویج تحت نظارت “سازمان بنادر و دریانوردی” و با استناد به قانون دریایی ایران (مصوب ۱۳۴۳) انجام می‌شود. این قانون نیز مفاهیم “خطر”، “پاداش”، “توافق داوطلبانه” و “نسبت موفقیت” را لحاظ کرده و مشابه کنوانسیون‌های بین‌المللی تدوین شده است.

⸻

۸. چالش‌های معاصر در حوزه سالویج
• کشتی‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر (مثل مگاشیپ‌ها) عملیات نجات را سخت‌تر کرده‌اند.
• آلودگی‌های گسترده زیست‌محیطی در صورت تأخیر در سالویج.
• مسئله بیمه و پرداخت پاداش در زمان‌های طولانی و اختلاف‌برانگیز.
• ظهور تکنولوژی‌های جدید (رباتیک، پهپاد دریایی) و خلأهای حقوقی آن‌ها.

⸻

نتیجه‌گیری

سالویج دریایی نه‌تنها یک عملیات فنی پیچیده است، بلکه یک نهاد حقوقی دقیق و پاداش‌محور است که ستون فقرات امنیت دریایی را تشکیل می‌دهد. در جهانی که تجارت، نفت، و حیات زیستی به دریاها وابسته‌اند، سالویج همچون نگهبانی بی‌ادعا در لحظه‌های بحرانی عمل می‌کند. شناخت اصول، چارچوب‌های حقوقی و رویه‌های جهانی آن برای هر فعال دریایی و حقوق‌دان حوزه حمل‌ونقل ضروری است